Η δημόσια τάξη ως δημόσιο αγαθό

Τα δημόσια αγαθά, μας λέει η οικονομική θεωρία, ή τουλάχιστον αυτή που δίδασκαν όταν ο Κολοσσός ήταν φοιτητής, έχουν το χαρακτηριστικό ότι ο χρήστης που τα απολαμβάνει δεν μπορεί, ή δυσκολεύεται, να αποτρέψει άλλους χρήστες από το να τα απολαύσουν ταυτόχρονα. Ένα μήλο δεν είναι δημόσιο αγαθό. Το τρώω μόνος μου και, αν εσύ θέλεις να σου το δώσω, πρέπει να με πληρώσεις (ή να μου το πάρεις με τη βία). Ο καθαρός αέρας είναι δημόσιο αγαθό. Δεν μπορώ να εξασφαλίσω καθαρό αέρα μόνο για τους μισούς κατοίκους μιας περιοχής (όσους πληρώνουν φόρους ή όσους δεν ρυπαίνουν)˙ η ποιότητα του αέρα είναι κοινή για όλους.

Προχθές το πρωί έπεσε θύμα απαγωγής ο κ. Περικλής Παναγόπουλος. Μετά τη διαπίστωση ότι «Γίναμε Σικάγο!» - την οποία, παρεμπιπτόντως, την ακούω όσα χρόνια θυμάμαι τον εαυτό μου και της οποίας η ετυμολογία πρέπει να είναι προπολεμική – καπάκι ακολουθούσε, στις περισσότερες αναφορές των ΜΜΕ για το γεγονός, η απορία για τα ελαφρά μέτρα ασφαλείας που είχε πάρει ο επιχειρηματίας. «Θωρακισμένο αυτοκίνητο για τον ίδιο και συνοδία από ένα αυτοκίνητο και τουλάχιστον δύο μοτοσυκλέτες», πρότειναν οι περισσότεροι ειδικοί ως το μίνιμουμ.

Η δημόσια τάξη και η προστασία της ζωής και της περιουσίας των πολιτών θα περίμενε κανείς πως είναι τα κατεξοχήν δημόσια αγαθά. Ακόμα και οι ακραιφνείς αναρχοκαπιταλιστές θα συμφωνούσαν πως αυτός είναι ένας τομέας στον οποίο η ιδιωτική πρωτοβουλία, μόνη της, δεν επαρκεί. Θα λέγαμε πως η ασφάλεια, πιο πολύ από την παιδεία και την υγεία, είναι ο κύριος λόγος για τον οποίο οι άνθρωποι σύστησαν, και εξακολουθούν να ανέχονται, κράτη.

Η ερώτηση μου είναι η εξής: Ήταν το ελληνικό κράτος υποχρεωμένο να προστατεύσει τον κ. Παναγόπουλο ή, όπως υποστηρίχθηκε, έπρεπε ο επιχειρηματίας να μεριμνήσει για τη δική του ασφάλεια με ιδιωτική φρουρά;

Η σημαντική παράμετρος, εδώ, είναι οι αυξημένες ανάγκες προστασίας που έχει ο κάθε πλούσιος/διάσημος άνδρας. Το κράτος, μπορεί να ισχυριστεί κανείς, είναι υποχρεωμένο να προστατεύει τους πολίτες μέσα σε «λογικά πλαίσια». Το κόστος φύλαξης κάποιου, ο οποίος μπορεί να αποτελέσει στόχο μιας τέτοιας «χολλυγουντιανής» επιχείρησης με καλάσνικοφ, βανάκια και εφεδρικά αυτοκίνητα θα ήταν δυσβάσταχτο για τον έλληνα φορολογούμενο και, επομένως, πρέπει σε μεγάλο βαθμό να αναληφθεί από τον ίδιο τον ενδιαφερόμενο. Τα δημόσια σώματα ασφαλείας έχουν υποχρέωση να προστατεύσουν το περίπτερο και το διαμέρισμα του Μάκη. Τα εργοστάσια και οι βίλλες στο Καβούρι ας προστατευτούν μόνα τους.

Πρώτη παρατήρηση είναι πως για τις υπόλοιπες δημόσιες παροχές φαίνεται να ισχύει η ρήση του Μαρξ: «Από τον καθένα ανάλογα με τις δυνατότητες του, στον καθένα ανάλογα με τις ανάγκες του». Το πρώτο σκέλος (από τον καθένα) καλύπτεται από ένα φορολογικό σύστημα, στο οποίο ένας πλούσιος, συνεισφέρει πολύ περισσότερα από ένα φτωχό, είτε άμεσα (φόρος εισοδήματος και περιουσίας) είτε έμμεσα (φόροι κατανάλωσης). Από την άλλη, αγαθά όπως παιδεία και υγεία παρέχονται σε όλους, αδιακρίτως, και στο βαθμό που τα χρειάζονται ή τα επιθυμούν. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας καλύπτει όλες τις ασθένειες από κρυολόγημα μέχρι καλπάζοντες καρκίνους. Υπάρχει δωρεάν παιδεία από την πρώτη Δημοτικού μέχρι το διδακτορικό στη μοριακή βιολογία. Το κράτος, σε αυτούς τους τομείς, δεν εφαρμόζει το κριτήριο των «λογικών πλαισίων». Παρέχει πλήρες πακέτο μόρφωσης και περίθαλψης (στην ποιότητα που μπορεί). Γιατί επομένως θα πρέπει, ειδικά στο χώρο της δημόσιας τάξης, να υπάρξει ένα μάξιμουμ παροχών πάνω από το οποίο το δημόσιο αρνείται να συμμετάσχει; Και το ενδιαφέρον σημείο είναι το εξής: ο κάθε εφοπλιστής ή μεγαλοεπιχειρηματίας, στον οποίο αρνούμαστε να καταβάλουμε τα έξοδα φύλαξης, δικαιούται να εισαχθεί σε ένα δημόσιο νοσοκομείο για μια δαπανηρή και μακρά θεραπεία ή να πάρει όσα πτυχία θέλει από τα ελληνικά πανεπιστήμια. Εκεί κανείς δεν θα προβάλει αντιρρήσεις για υπερβολικό κόστος.

Πέρα από την παραπάνω ασυμμετρία μεταξύ της Δημόσιας Τάξης και των υπόλοιπων αγαθών πρέπει να αναλογιστούμε και τη σημαντική ποιοτική διαφορά, που υπάρχει εδώ. Ιδιωτική παιδεία σημαίνει ιδιωτικά σχολεία και ιδιωτικά πανεπιστήμια. Ιδιωτική υγεία σημαίνει ιδιωτικά ιατρεία και νοσοκομεία. Ιδιωτική φύλαξη τι, ακριβώς, σημαίνει; Πέρα από δυο-τρεις φουσκωτούς, για μόστρα, πώς θα προστατευτεί, κανείς από απαγωγείς με καλάζνικοφ; Αν το κράτος (à la Max Weber) είναι ο φορέας της νόμιμης χρήσης βίας σε μια επικράτεια τίθεται ένα πολύ σημαντικό ερώτημα για το κατά πόσο τέτοιοι ιδιωτικοί στρατοί υπονομεύουν την επίσημη κρατική εξουσία, άσχετα αν ο έλεγχος και η πιστοποίησή τους παραμένουν στα χέρια των επίσημων αρχών. Αν κάποιος εφοπλιστής αποφασίσει να χτίσει μια βίλλα στο Αγαθονήσι, στα Ίμια, ή τέλος πάντων, σε κάποια από τις περιοχές του «τούρκικου τσαμπουκά», δικαιολογείται να εφοδιαστεί με ιδιωτικό οπλοστάσιο, στόλο και αεροσκάφη;

Το ζήτημα των δημόσιων αγαθών απασχολεί οικονομολόγους και πολιτικούς εδώ και πολλές δεκαετίες. Λύσεις έχουν προταθεί, πολλές και ευφάνταστες. Η αναδυόμενη αγορά των emissions trading (ανταλλαγής ρυπογόνων εκπομπών) είναι ακριβώς μια προσπάθεια αντιμετώπισης του προβλήματος, στο χώρο του περιβάλλοντος. Η Ελλάδα φαίνεται να είναι ουραγός σε αυτό τον τομέα. (Εδώ είναι βρισιά το «ιδιωτικό πανεπιστήμιο», θα κάτσουμε να συζητήσουμε προτάσεις όπως σχολικά κουπόνια και δημόσια/ιδιωτική αυτασφάλιση;) Δεν είναι πρόθεσή μου να εμβαθύνω περισσότερο. Κλείνω με την εξής σκέψη:

Η μεγάλη δυσκολία με τα δημόσια αγαθά είναι ο καθορισμός της ακριβούς ποσότητας, από αυτά, που χρειάζεται μια κοινωνία. Πόσο καθαρός πρέπει να είναι ο αέρας; Πόση θαλάσσια ρύπανση είμαστε διατεθειμένοι να ανεχτούμε; Συλλογικά, ως Έλληνες, φαίνεται πως υπερκαταναλώνουμε υγεία (βλ. στατιστικές για χρήση φαρμάκων και το ότι δεν γνωρίζω άλλη χώρα όπου οι γιατροί είναι διασημότητες) και παιδεία (πλέον χωρίς μάστερ από το LSE δεν βρίσκεις δουλειά ούτε ως βοηθός σε κομμωτήριο). Λόγω του Τουρκικού κίνδυνου (;), είμαστε πρώτοι στην Ευρώπη σε δαπάνες για την εθνική άμυνα. Ο φόβος με όλη την αυξανόμενη φιλολογία για την άνοδο της εγκληματικότητας και την ανάγκη μεγαλύτερης (και ιδιωτικής;) αστυνόμευσης είναι ότι σύντομα θα φτάσουμε να υπερκαταναλώνουμε και δημόσια τάξη.

ΥΓ Μια μικρή θεωρητική σημείωση: Ο Άνταμ Σμιθ στο Βιβλ. 3, Κεφ. 3 στον Πλούτο των Εθνών αναφέρεται στους ιδιωτικούς στρατούς στις ιταλικές και ελβετικές πόλεις του Μεσαίωνα σε ένα χωρίο, όμως, όπου η πρόθεση είναι, σαφώς, η περιγραφή της ιστορικής οικονομικής εξέλιξης της Ευρώπης.