Το ερωτηματικό (;/?)

Το σύμβολο στα ελληνικά για το ερωτηματικό είναι αυτό: «;». Αυτό το σύμβολο «?» χρησιμοποιείται για ερωτηματικό στα αγγλικά και στις υπόλοιπες γλώσσες που χρησιμοποιούν το λατινικό αλφάβητο. Στα ελληνικά, λοιπόν, γράφουμε «Πώς σε λένε;», το οποίο στα αγγλικά μεταφράζεται «What is your name?”

Τα υπόλοιπα σημεία στίξης είναι πάνω κάτω κοινά. Τελεία «.», κόμμα «,», θαυμαστικό «!», άνω κάτω τελεία «:». Υπάρχει και η άνω τελεία «˙», που αντιστοιχεί με το αγγλικό semi-colon. Το semi-colon συμβολίζεται ως «;», το ίδιο σύμβολο δηλαδή με το δικό μας ερωτηματικό. Παρεμπιπτόντως, θεωρώ πως η άνω τελεία στα ελληνικά οδεύει προς σίγουρη εξαφάνιση. Όχι μόνο γιατί καταλαμβάνει μια γκρίζα περιοχή μεταξύ τελείας και κόμματος. Αλλά και γιατί στο ηλεκτρονικό περιβάλλον στο οποίο γράφουν οι περισσότεροι (Microsoft Windows, Microsoft Word) είναι ένα πολύ μπελαλίδικο σύμβολο. Στον υπολογιστή μου πρέπει κανείς να επιλέξει “Insert Symbol” και να ψάξει αρκετά για να το βρει. Η επιβίωση της άνω τελείας θα με εκπλήξει πολύ. Κρίμα.

Στο περιγιάλι το κρυφό
κι' άσπρο σαν περιστέρι
διψάσαμε το μεσημέρι (Eδώ τι βάζουμε; Κόμμα, τελεία, θαυμαστικό;)
μα το νερό γλυφό.

Η εξαφάνιση της άνω τελείας με λυπεί, αλλά την κατανοώ. Ποιος θα τρέξει τώρα να αναζητήσει στο πληκτρολόγιο του ένα σύμβολο που υποδηλώνει μια παύση μεγαλύτερη του κόμματος και μικρότερη της τελείας; Βάζεις εκεί μια τελεία και τελείωσες. Στο φινάλε δεν βάζεις και τίποτε. Τα περισσότερα email που ανταλλάσσουμε μεταξύ μας δεν έχουν σημεία στίξης˙ είναι σαν το μονόλογο της Μόλλυ Μπλουμ στον Οδυσσέα.

Η χρήση του ερωτηματικού «?» αντί για το πατροπαράδοτο, ελληνικό «;» είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα λάθη που συναντά κανείς. Τίτλοι στην τηλεόραση, διαφημίσεις, επιγραφές. Παντού το λατινικό «?» Και αυτή η αντικατάσταση του «;» από το «?» είναι που μου προξενεί τη μεγαλύτερη εντύπωση. Και εξηγούμαι:

Τα περισσότερα ορθογραφικά ή τυπογραφικά λάθη πηγάζουν είτε από την άγνοια είτε από την ανάγκη για ευκολία. Κανείς δεν είπε ότι η ελληνική ορθογραφία και η γραμματική είναι εύκολες. Δέχομαι ότι θες γιατί δεν τους τα μάθανε καλά, θες γιατί δεν ασχολήθηκαν οι ίδιοι, θες γιατί δεν τα’ παιρναν τα γράμματα, πολλοί χρήστες της ελληνικής γλώσσας αγνοούν τους θεμελιώδεις της κανόνες. Ή μπορεί να γνωρίζουν τους κανόνες και να βαριούνται να τους εφαρμόσουν. Και σίγουρα δεν είμαστε η μόνη γλώσσα που συμβαίνει αυτό. Στην Αγγλία γίνεται πολύς ντόρος για τη χρήση της αποστρόφου «’», την οποία πολλοί Άγγλοι είτε την βάζουν εκεί που δεν χρειάζεται (πχ The bird lost it’s voice), ή δεν την βάζουν εκεί που χρειάζεται (Its a nice day), ή την βάζουν σε λάθος σημείο (Μens’ toilet).

Πέρα από τις περιπτώσεις που κάνουμε λάθος γιατί δεν ξέρουμε το σωστό ή απλά βαριόμαστε να το χρησιμοποιήσουμε υπάρχουν και οι περιπτώσεις που προσφεύγουμε στον ξένο όρο γιατί είναι πιο ακριβής ή ταιριάζει στην περίσταση καλύτερα από τον αντίστοιχο ελληνικό. Τις προάλλες έβλεπα στην τηλεόραση μια συνέντευξη του Όλιβερ Στόουν, για τη νέα του ταινία. Σε κάποια φάση απεκάλεσε τον πρόεδρο Μπους «cowboy». «Ο Μπους είναι γελαδάρης» έγραψε ο υπότιτλος. Εδώ φοβάμαι ότι ο μεταφραστής υπέπεσε σε υφολογικό λάθος. Μπορεί το λεξικό να μεταφράζει το «cowboy» ως «γελαδάρης, ο». Και, όντως, κάποιος που εκτρέφει βοοειδή στο ράντσο του στην Μοντάνα ή στο Γουαιόμινγκ μπορεί να αποκληθεί και τα δύο. Αλλά μόνο το «cowboy», ή έστω η ελληνική εκδοχή του, «ο καουμπόης», αποτυπώνει πιστά το χαρακτηρισμό που, φανταζόμαστε ότι, ήθελε να αποδώσει ο Στόουν. Θέλω να πω ότι καθημερινά λέμε «internet», αντί για «διαδίκτυο», «fast food», αντί για ταχυφαγείο και «email», αντί για «ηλεκτρονική επιστολή», όχι γιατί απαραίτητα αγνοούμε τον ελληνικό όρο, αλλά γιατί δεν μας ακούγεται καλά, δεν ταιριάζει με αυτό που θέλουμε να πούμε.

Η περίπτωση του ερωτηματικού «?» αντί για «;» δεν ανήκει σε καμία από τις παραπάνω κατηγορίες. Δεν μπορεί να υπάρχει απόφοιτος ελληνικής πρώτης δημοτικού που να αγνοεί το «;». Ούτε και το λατινικό ερωτηματικό είναι πιο εύχρηστο από το δικό μας. Και τα δύο είναι απλά σύμβολα, ενός χαρακτήρα. Σε αντίθεση με την άνω τελεία, δεν υπάρχει πληκτρολόγιο που να μην έχει το «;» – ας είναι καλά το semi-colon. Και αδυνατώ να καταλάβω ποια υφολογική απόχρωση είναι τόσο λεπτή που αποδίδεται καλύτερα από το «?» και όχι από το «;»

Ίσως η εξήγηση για το ερώτημα του ερωτηματικού να βρίσκεται στο μιμητισμό των Ελλήνων, ο οποίος υφίσταται αμείωτος παρά τις συχνές αντιδυτικές, αντιαμερικανικές εξάρσεις και τις κραυγές κατά της παγκοσμιοποίησης. Έχουμε έναν ιδιότυπο εθνικισμό, ο οποίος διακηρύσσει ακράδαντα την ανωτερότητα της φυλής, βλέπει παντού θεωρίες συνωμοσίας και ξένα συμφέροντα που επιβουλεύονται την εθνική μας κυριαρχία, αλλά από την άλλη καμαρώνεται ότι πήγε τα Χριστούγεννα στη Νέα Υόρκη, ότι έχει κάνει Master’s στο Λονδίνο και αντιμετωπίζει με χάχανα όποιον δεν ξέρει αγγλικά. Με τη χρήση του λατινικού ερωτηματικού κλείνουμε ο ένας το μάτι στον άλλο. Διαβεβαιωνόμαστε πως είμαστε μέσα, πως δεν είμαστε βλάχοι, ξέρουμε και πέντε πράγματα. Και αν από κεκτημένη ταχύτητα, από την πολλή τριβή με τις ξένες γλώσσες μπερδευτούμε και χρησιμοποιήσουμε και το μεγαλοπρεπές «?», αντί για το «;», δεν χάλασε και ο κόσμος. Προσέξτε, αν πάτε να δείτε ξένη κωμωδία στο σινεμά, πως όταν οι υπότιτλοι γράψουν την αστεία ατάκα πριν την πει ο ηθοποιός θα γελάσουν πολύ λίγοι. Η πλειοψηφία, γλωσσομαθείς που δεν καταλαβαίνουν γιατί εν έτει 2008 υποτιτλίζονται ακόμα τα έργα, περιμένουν να ακούσουν το αστείο στο πρωτότυπο για να το απολαύσουν καλύτερα.

Θα μου πείτε τώρα δεν χάλασε και ο κόσμος για το ερωτηματικό. Στο κάτω κάτω, όπως και τα άλλα σημεία στίξης που χρησιμοποιούμε σήμερα, δεν υπήρχε στην κλασσική αρχαιότητα. Και η ομορφιά των γλωσσών είναι ακριβώς αυτή. Ότι δεν είναι κτήματα κανενός καθαρολόγου ή σνομπ ακαδημαϊκού. Ακολουθούν τις δικές τους πορείες, επηρεασμένες από τις ιστορικές συνθήκες και τις ανάγκες επικοινωνίας και το αισθητικό κριτήριο των χρηστών. Και ο Όμηρος ωραία έγραφε και ο Πλάτων, το ίδιο και ο Παπαδιαμάντης και ο Σεφέρης και ο Ελύτης. Η ελληνική γλώσσα εξελίχθηκε μέσα στους αιώνες και εξακολουθεί να εξελίσσεται. Isos se 50 xronia na grafoume etsi. Και σίγουρα πάλι θα βρεθεί κάποιος που να γράψει το αριστούργημα των Greenglish.

Η περίπτωση του ερωτηματικού, όμως, φέρνει στην επιφάνεια ένα σημείο πολύ σημαντικό. Η χρήση της γλώσσας, τόσο στον προφορικό όσο και στο γραπτό λόγο, είναι κατεξοχήν μέσο αυτοπροσδιορισμού και στράτευσης του χρήστη. Οι λέξεις που χρησιμοποιούμε, οι γραμματικοί και συντακτικοί τύποι, ακόμα και τα σημεία στίξης δείχνουν τόσο ποιοι είμαστε όσο και ποιοι θέλουμε να φαινόμαστε. Ο κάθε πολιτικός και ιδεολογικός χώρος και η κάθε κοινωνική τάξη έχει την δική της ιδιόλεκτο και ο κάθε ένας από εμάς επιλέγει σε ποιους θέλει να ανήκει και άρα ποια γλώσσα θα χρησιμοποιεί. Αν είσαι hip και cool γράφεις «?», αν θέλεις να περάσεις το προφίλ του καλλιεργημένου διανοούμενου γράφεις «;» Το ότι σε πενήντα χρόνια θα έχει επικρατήσει ο ένας από τους δύο τύπους (εγώ θα στοιχημάτιζα στο «?») δεν έχει καμία σημασία. Και πάλι θα υπάρχουν τρόποι για να δείξει κανείς το συντηρητισμό ή την προοδευτικότητά του μέσα από τον τρόπο που μιλάει και γράφει. Με την τρέλλα που μας δέρνει ως έθνος, ποιος ξέρει; Μπορεί κάποια μέρα να βγει ο κόσμος στους δρόμους και να αρχίζει να σφάζεται για το αν θα πρέπει να χρησιμοποιούμε «?» ή «;». Εκατό τόσα χρόνια μετά τα Ευαγγελικά να έχουμε και τα Ερωτηματικά.

ΥΓ1 Ζητώ συγγνώμη που στο κείμενο μου χρησιμοποίησα «;», αντί για «?». Δεν ήθελα να ταχθώ υπέρ της μιας πλευράς. Απλώς χρησιμοποίησα την ισχύουσα επίσημη γραφή. Αντίστοιχα, αν έγραφα το 1980 θα είχα χρησιμοποιήσει το πολυτονικό.

ΥΓ2 Όλα τα παραδείγματα που έδωσα για την απόστροφο στα αγγλικά είναι λανθασμένα, όπως θα αναγνώρισαν οι περισσότεροι Έλληνες αναγνώστες. Στα ελληνικά σχολεία, σε αντίθεση με τα αγγλικά, διδάσκεται η γραμματική της αγγλικής γλώσσας. Για να μη νομίζουμε ότι μόνο το δικό μας εκπαιδευτικό σύστημα περνάει κρίση.

ΥΓ3 Το άκρον άωτον σε αυτή την ιστορία με το ερωτηματικό θα είναι αν το «;» επικρατήσει και στα ελληνικά ως το σύμβολο για την άνω τελεία. Το θεωρώ απίθανο περισσότερο γιατί πιστεύω, όπως είπα, ότι η άνω τελεία βρίσκεται σε διαδικασία εξάλειψης, παρά για οποιοδήποτε άλλο λόγο.