Άλαλα τα χείλη των Αμερικανών

Ο αδιαμφισβήτητος σταρ της ορκομωσίας Ομπάμα – πάνω από την Aretha Franklin και τον Yo-Yo Ma – ήταν ο πάστορας Rick Warren, o οποίος εκλήθη να διαβάσει την «Προσευχή της Ορκωμοσίας». Πρώτο σοκ η εμφάνισή του. Στην Ευρώπη, όταν σκεφτόμαστε κληρικούς φέρνουμε στο μυαλό μας είτε τους φρεσκοξυρισμένους καθολικούς – που στα παιδικά μάτια μου προκαλούσαν φόβο, ίσως γιατί θύμιζαν γιατρούς με ράσο – ή τους Άγιους Βασίληδες της δικής μας ανατολικής ορθόδοξης παράδοσης. Ο Warren είναι ένας γεροδεμένος άντρας. Έσκασε μύτη με παλτώ και κουστούμι – όπως οι περισσότεροι στην τελετή. Είχε κοντά κουρεμένα μαλλιά – μπορεί και βαμμένα, αν και το χειμωνιάτικο φως έπαιζε παιχνίδια στις όχθες του Πότομακ – και μούσι goatee. Κάτι σαν τον Πητ Παπαδάκο στο ξανθό.

Η δεύτερη έκπληξη ήταν το περιεχόμενο της ομιλίας του. Το μόνο αναγνωρίσιμο χωρίο ήρθε στο τέλος: Ματθαίος, κεφ. ΣΤ, στίχοι 9-13, η γνωστή Κυριακή προσευχή, ή το πάτερ ημών, όπως το ξέρουν οι περισσότεροι. Το υπόλοιπο κείμενο ήταν ολοκαίνουριο, δημιουργία του πάστορα, γραμμένο για την περίσταση. Το άκουσα ζωντανά και δεν μου έμεινε κανένα κομμάτι του στη μνήμη. Τώρα που το ξαναδιαβάζω στο ίντερνετ βλέπω ότι περιλαμβάνει όλα εκείνα τα τετριμμένα σχόλια που θα περίμενε να ακούσει κανείς: Να είμαστε αγαπημένοι σαν έθνος, να μένουμε ταπεινοί, παρότι κυβερνάμε τον κόσμο, και να μην ξεχνάμε ότι κάποια μέρα θα κριθούμε. Η γλώσσα απλή, τα καθημερινά αγγλικά. Το ύφος λιτό και στακάτο.

Το τρίτο εντυπωσιακό γεγονός ήταν η αντίδραση των επισήμων. Κυριαρχούσε μια κατάνυξη, θρησκευτική θα τολμούσα να πω. Πολλοί, συμπεριλαμβανομένου του απερχόμενου και του νέου Προέδρου, είχαν κλειστά τα μάτια και κατεβασμένο το κεφάλι. Οι περισσότεροι έμοιαζαν να προεσεύχονται. Εκτός αν προσπαθούσαν με σπουδή να θυμηθούν σε ποιους από τους βραδινούς χορούς ήταν καλεσμένοι και με ποια σειρά. Έδειχναν, πάντως, σαν κάτι να τους απασχολούσε, σα να προσπαθούσαν να συγκεντρωθούν κάπου.

Στην αντίστοιχη ελληνική τελετή το θέαμα θα ήταν πολύ διαφορετικό. Ο (εκάστοτε) Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος θα χωροστατούσε με την επίσημη αρχιερατική στολή του. Δίπλα αρκετοί παρατρεχάμενοι παπάδες με κεριά, λιβανιστήρια και αγιαστούρες, γενειοφόροι και αυτοί, με άμφια και καλιμαύκια. Το κείμενο παραδοσιακό. Κάποια ευαγγελική περικοπή, κάποιος ύμνος γραμμένος τον καιρό που οι Βυζαντινοί πολεμούσαν τους Σελτζούκους ή τους Αβάρους και ενδιάμεσα οι γνωστές επικλήσεις, τα «αντιλαβού, σώσον, ελέησον» κλπ. Όλα αυτά σε μια γλώσσα που κινείται στα όρια του ακατανόητου για τους περισσότερους από εμάς (το «εισενέγκης» τι ακριβώς σημαίνει;). Τίποτε το καινούριο, τίποτε που δε θα είχαμε ξανακούσει, και εμείς και οι παππούδες μας, χιλιάδες φορές. Και στο πλήθος, το γνωστό ελαφρώς αδιάφορο, βαριεστημένο ύφος που κυριαρχεί στις θρησκευτικές τελετές, όπου η περιπλάνηση του βλέμματος στα γύρω πρόσωπα, στην εικονογράφηση του ναού και στα ρολόγια διακόπτεται μόνο από τις ατάκες που δίνουν το σύνθημα για σταυροκόπημα (Άγιος ο Θεός, Δόξα Πατρί και καμιά ξέμπαρκη αναφορά στη Θεοτόκο).

Δε σκοπεύω να μιλήσω για τη σχέση εκκλησίας-κράτους ή να σας περιγράψω το πώς η γνωριμία μου με το έργο του Warren άλλαξε τη ζωή μου και με έντυσε στο φως της Αποκάλυψης. Ο στόχος μου είναι πολύ πιο πεζός. Λίγες σκέψεις θέλω να κάνω πάνω σε αυτή τη, φαινομενικά ανεπιτήδευτη, αγγλοσαξωνική προσέγγιση στο θρησκευτικό γίγνεσθαι. Να συγκρίνω τον παιδαρά Αμερικάνο κήρυκα με το δικό μας μουσάτο παπά. Τις αυθόρμητες προσευχές με το αυστηρό, αρχαίο λειτουργικό. Το «Let’s hear it for Jesus Christ» με τον Ακάθιστο Ύμνο.

Προφανώς σε ένα μεγάλο βαθμό η διαφορά είναι μεταξύ παράδοσης και νεωτερισμού. Οι ευαγγελικές λειτουργίες είναι υπερπαραγωγές. Στάδια με χιλιάδες θεατές (το εβδομαδιαίο εκκλησίασμα του Warren είναι 20,000), λέηζερ, ηχητικά και οπτικά εφέ. Η εκεί στενή και αμφίδρομη σχέση μουσικής και εκκλησίας, με τις ρίζες στη gospel και τα spiritual, είναι γνωστή. Όπως επίσης και η ευελιξία του τυπικού: Οι Αμερικάνοι στις τελετές τους μπορούν να τραγουδήσουν ό,τι θέλουν, από ορατόριο του Μπαχ μέχρι φρεσκογραμμένο ραπ (χωρίς τις αναφορές σε ντρόγκα, όπλα και ομαδικό σεξ). Δεν είναι τυχαίο ότι οι εκκλησίες τους συχνά ξεπερνούν τα σπορ και την ποπ μουσική σε δημοφιλία ανάμεσα στους νέους.

Στα δικά μας τώρα. Ωραία τα σουξεδάκια, με τα οποία μεράκλωναν ο Ιουστινιανός και η Θεοδώρα, αλλά ο ήχος πλάγιος β’ είναι ντεμοντέ εδώ και χίλια χρόνια, τουλάχιστον. (Όχι πως και και ο πλάγιος δ΄ τα πηγαίνει καλύτερα.) Και μην ακούσω σαχλαμάρες του στυλ: «Η όμορφη γλώσσα των Ευαγγελίων» και «Η δύναμη της ποίησης του Ρωμανού του Μελωδού». Η (όποια) γοητεία ασκεί πάνω μας η εκκλησιαστική μουσική είναι πρωτίστως φροϋδική και παβλόβια. Μήπως καμιά από όλες αυτές τις σακαφιόρες συμπατριώτισσές μας, που ψοφάνε να παντρευτούν στην εκκλησία με παπά και με κουμπάρο θα βάλει τίποτε κοντάκια ή αναστάσιμα τροπάρια για να ξεσαλώσει μετά την τελετή;

Αλλά δεν έχουμε μόνο μια διαφοροποίηση στο σενάριο, στα σκηνικά και τα κουστούμια. Οι εξωτερικές αντιθέσεις κρύβουν μια βαθιά απόκλιση στο ρόλο που παίζει το θρησκευτικό συναίσθημα στις ζωές του μέσου Έλληνα και του μέσου Αμερικάνου.

Η εκκλησία της Ελλάδας είναι καθεστώς, με όλα τα καλά και τα κακά που συνεπάγεται αυτό. Υπάρχει διαρκώς στο φόντο της ζωή μας. Είναι αδύνατο να την ξεχάσει κανείς: θρησκευτικά τοπωνύμια, ναοί και παρεκλήσια παντού, μεγάλες ονομαστικές εορτές κάθε βδομάδα, αργίες και πανηγύρια κάθε δυο-τρεις μήνες. Και συνεχώς παπάδες: στις χαρές και τις λύπες μας, όταν πεθαίνουμε, όταν παντρεύομαστε, όταν κάνουμε τα εγκαίνια του κομμωτηρίου μας. Από την άλλη, οι απαιτήσεις για τους πιστούς δεν είναι ιδιαίτερα υψηλές. Κάνεις το σταυρό σου, ανάβεις κανά κεράκι, πας στον Επιτάφιο τη Μεγάλη Παρασκευή και είσαι ήσυχος με τη συνείδησή σου, ακόμα και σε περιόδους που οι πνευματικές, ή σαρκικές, αναζητήσεις σου σε έχουν απομακρύνει από τη χριστιανική διδασκαλία. Θα έλεγε κανείς πως σαν κοινωνία αποφασίσαμε να ποντάρουμε στο στοίχημα του Πασκάλ. Πιστεύουμε, δεν πιστεύουμε δεν έχει και πολλή σημασία. Αν γίνει καμιά στραβή και υπάρχει, όντως, θεός έχουμε μια ασφάλεια. Και η ίδια η επίσημη εκκλησία φροντίζει να ενοχλεί όσο το δυνατόν λιγότερο. Θέματα που σε άλλες χώρες οδήγησαν σε επαναστάσεις, ρήξεις και σχίσματα (διαζύγιο, πολιτικός γάμος, αμβλώσεις, αντισύλληψη, επιστημονικές θεωρίες, ανθρώπινα δικαιώματα) εδώ πέρασαν στο ντούκου. Εκτός από λίγους γραφικούς που επιμένουν να βροντοφωνάζουν ότι είναι άθεοι, η ορθόδοξη εκκλησία έχει θέση για όλους: με τις αμφιβολίες τους, τις αμαρτίες τους και τα τρία τους διαζύγια.

Η Αμερική επαναπροσδιορίζει την εκκλησία, όχι ως ένα κρατικό οργανισμό, όχι ως μια ληξιαρχική υπηρεσία υπεύθυνη για γάμους, βαφτίσια, κηδείες, αλλά ως μια ομάδα πιστών που στοχεύουν στην επικοινωνία με το Θεό και τη σωτηρία. Ο δυναμισμός των ευαγγελικών εκκλησιών και η έντονη συμμετοχικότητα της λατρευτικής εμπειρίας σε αυτές σε καλούν να πάρεις σαφή θέση. Κανείς δεν πάει στη λειτουργία του πάστορα Warren απλά για να ανάψει ένα κερί, να προσκυνήσει τις εικόνες και να ξεμπερδέψει. Και θα φωνάξει και θα τραγουδήσει και θα προσευχηθεί και θα δει το Θεό. Και, ούτε κατά διάνοια, δε θα περάσουν τα κοινωνικά ζητήματα στα μουλωχτά. Ο ίδιος ο Warren πρωτοστάτησε στην καμπάνια για να απαγορευτεί ο γάμος των ομοφυλοφίλων στην Καλιφόρνια. Η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου συνεχώς χάνει έδαφος στα σχολεία από τη θεωρία του ευφυούς σχεδιασμού (η μοντέρνα εκδοχή της δημιουργίας σε έξι μέρες). Και επειδή όλα είναι επικοινωνία, να τονίσουμε ότι τη στιγμή που οι Έλληνες ιεράρχες γίνοντα ρόμπες με τις offshore, τα χρυσόβουλα και τα asset swaps ο Rick Warren δίνει κάθε χρόνο το 90% του εισοδήματός του σε αγαθοεργίες (το βιβλίο του «The Purpose Driven Life» είναι από τα μεγαλύτερα μπεστ-σέλλερ όλων των εποχών).

Μένει τώρα να δούμε αν και αυτή η στροφή (επιστροφή;) του θρησκευτικού φανατισμού θα μας κουβαληθεί και στην Ευρώπη. Το μόνο παρήγορο είναι πως οι Αμερικάνοι ανέκαθεν υπήρξαν διαφορετικοί (βαρεμένοι, καλύτερα) σε πολλά θέματα, συμπεριλαμβανομένης της θρησκείας. Με εξαίρεση τους λιγοστούς γηγενείς Ινδιάνους, όλοι είναι άνθρωποι, ή παιδιά και εγγόνια ανθρώπων, που αποφάσισαν να μεταναστεύσουν από τις πατρίδες τους. Πες τους πιονέρους, πες τους ριψοκίνδυνους, πες τους οραματιστές, πάντως οι περισσότεροι πρέπει να ήταν λίγο outsiders και περιθωριακοί, αλλιώς δε θα σηκώνονταν να ξεσπιτωθούν. Εμείς, αντιθέτως, είμαστε οι απόγονοι αυτών που αποφάσισαν να μείνουν. Είτε γιατί ήταν βολεμένοι, είτε γιατί ήταν φοβιτσιάρηδες. Δεν πρέπει να έχουμε τη θρησκευτική επανάσταση στο DNA μας. Θα δείξει. Ποιος ξέρει; Ίσως όταν, με το καλό, η κόρη του Κώστα Μπακογιάννη (ή ο γιος της Μαργαρίτας Παπανδρέου) ορκιστεί πρωθυπουργός ο Αρχιεπίσκοπος Αθηνών, αντί για το «Σώσον Κύριε τον λαόν σου», να μας διαβάσει ένα ποίημα που έγραψε ο ίδιος για την περίσταση και μετά να κάνει κήρυγμα κατά των εκτρώσεων και των επιστημονικών πειραμάτων στα βλαστοκύτταρα.